Kto wymyślił cynghanedd?

 

Nie zrobiła tego jedna osoba. Cynghanedd rozwijał się poprzez stulecia. Już w najwcześniejszych zabytkach literatury walijskiej pochodzących z VI wieku obecne są aliteracje i rymy wewnętrzne, które przyczyniają się do charakterystycznej melodyjności tej poezji. Pierwszym znanym z imienia walijskim bardem był Taliesin – nadworny poeta władcy Owaina ap Uriena. Postać Taliesina obrosła legendą i stała się symbolem poety­-proroka, z którym utożsamiali się późniejsi waljscy bardowie.

 

Od niepamiętnych czasów poeci pełnili w społeczeństwie walijskim kluczową rolę. Na dworach królów, książąt i arystokratów bardowie stanowili elitę intelektualną jako historycy, kronikarzei i... specjaliści od PR swoich patronów. Bogatsi władcy mogli pozwolić sobie na utrzymanie na dworze większej liczby poetów. Wśród bardów wytworzyła się więc swoista hierarchia z pencerddem ('mistrzem pieśni') na czele, zaś zawód poety stał się wyuczoną profesją, w której z biegiem czasu obwiązywały coraz bardziej restrykcyjne zasady.

 

W XII wieku rozpoczęła się tradycja organizowania eisteddfodów, czyli zawodów bardów, która trwa po dziś dzień. Co roku podczas Narodowego Eisteddfodu Walii poeta, który najlepiej opanował sztukę cynghaneddu, otrzymuje podczas uroczystej ceremonii krzesło-tron i zostaje obwołany arcybardem. Prócz tego w całej Walii odbywa się szereg mniejszych, lokalnych eisteddfodów. 

 

Teraz festiwal zawędrował do Poznania!

 

Tyle historii. A teraz… do dzieła.

 

 

Czym jest cynghanedd?

 

Od strony czysto technicznej cynghanedd (wym. kynghaned) jest złożonym systemem aliteracji, konsonansów (powtórzeń spółgłosek) oraz rymów wewnętrznych w obrębie jednej linijki wiersza. To jednak coś znaczenie więcej: cynghanedd  to osobny język, unikalny dla kultury walijskiej sposób wyrażania się w poezji.

 

Słowo „cynghanedd” oznacza harmonię. Niekiedy na jego określenie używa się też nazwy cerdd dafod – gdzie „dafod” znaczy język, zaś słowo „cerdd” może oznaczać zarówno wiersz jak i muzykę. Dawni walijscy bardowie recytowali wiersze przy akompaniamencie harfy, granica pomiędzy słowem a muzyką była więc niejako zatrata. Tak też należy odbierać cynghanedd: jako poezję, która śpiewa, ożywa dopiero kiedy się ją recytuje, gdzie muzyczność frazy i harmonia dźwięków nadaje słowu dodatkowych znaczeń oraz siły wyrazu.  

 

Cynghanedd jest jednak nie tylko sztuką, ale również rzemiosłem a nawet dyscypliną naukową, ponieważ aby osiągnąć mistrzostwo w pisaniu w cynghanedzie, należy opanować szereg dość skomplikowanych zasad.

 

 

Cynghanedd – jak to działa?

 

Wiersze pisane w cynghanedzie mogą być krótkimi epigramatami lub też liczącymi setki wersów odami. Długość nie ma znaczenia, ponieważ cynghanedd „działa” w obrębie pojedynczego wersu.

 

Istnieje kilka typów cynghaneddu – niektóre opierają się głównie na rymie wewnętrznym, inne na aliteracji. Nie istnieją żadne reguły mówiące, którego rodzaju używać w danej linijce – ale oczywiście większe zróżnicowanie świadczy o większym kunszcie poety.

 

 

Co jest najważniejsze przy pisaniu cynghaneddu?

 

Przede wszystkim akcent wyrazowy. W języku walijskim, tak samo jak w polskim, pada on z  reguły na przedostatnią sylabę. Zasadniczą różnicą jest jednak obecność w walijskim ogromnej liczby wyrazów jednosylabowych, co znacznie ułatwia operowanie akcentami w porównaniu z polskim. Rozłożenie akcentów nie jest jednak stałe ani z góry ustalone – tym cynghanedd różni się od tradycyjnych stóp metrycznych, pozwalając poecie na dużą swobodę.

 

Drugim ważnym elementem są spółgłoski. Spójrzmy, na czym polega harmonia spółgłoskowa, kluczowy element cynghaneddu.

Aby odnaleźć dwa słowa, które są ze sobą w takiej harmonii musimy odnaleźć „szkielet spółgłoskowy” danego słowa. Weźmy na przykład „drzewo”.  

 

Najpierw szukamy akcentu:  

 

drzewo

 

pada on na „e” w przedostatniej sylabie DRZE. Przed samogłoską występują dwie spółgłoski:

 

d  rz

 

I tyle! To właśnie „szkielet” wyrazu „drzewo”. Możemy też zapisać to tak:

 

d  rz  (w)

 

Ponieważ spółgłoska „w” występuje po ostatniej akcentowanej samogłosce, „nie liczy” się ona do cynghaneddu. 

Jakie więc słowa będą w harmonii z wyrazem drzewo? Oczywiście te, które posiadają ten sam „szkielet”! Na przykład:  

 

Darzę                  drzemie           drze         drzemka          od rzeczy

D rz                     d rz (m)             d rz           d rz (mk)          d   rz  (cz)

 

 

Zauważmy, że – jak w ostatnim przykładzie – harmonia nie musi ograniczać się do pojedynczych wyrazów.

 

Trudne? Polszczyzna ze swoim mnóstwem spółgłosek w unikalnych kombinacjach stawia tu czasami spory opór, ale dla chcącego nie ma nic trudnego. Na szczęście nie wszystkie typy cynghaneddu opierają się na tego rodzaju aliteracjach.

 

Przedstawimy teraz cztery główne rodzaje cynghaneddu, które spróbujemy odtworzyć w języku polskim.

 

Cynghanedd groes – harmonia krzyżowa

 

Zacznijmy od najbardziej wymagającego rodzaju harmonii, zwanej krzyżową. Opiera się on na opisanych powyżej współbrzmieniach spółgłosek.

 

Wers podzielony jest na dwie części. Spółgłoski występujące przed ostatnim akcentem przed średniówką powinny powtarzać się w drugiej części przed akcentem końcowym.

 

Brzmi skomplikowanie? Przyjrzyjmy się przykładowi w języku walijskim:

 

Yn y cysgod yn cysgu                           [Śpiąc w tym cieniu]   

 

Podzielmy wers na dwie części, zaznaczając akcenty i „szkielet” (pamiętajmy, że spółgłoski w po akcentowanej samogłosce się nie liczą):

 

Yn y cysgod ǀ yn cysgu

n  c  s  g  (d) ǀ n  c  s   g

 

Chodzi więc o to, aby „szkielety” w obu części wersu były takie same. Teraz przykład po polsku. Wykorzystajmy użyte wcześniej słowo „drzewo” i odpowiadające mu „drzemie”:

 

Oto drzewo tu drzemie

t d rz (w)   ǀ  t  d rz (m)

 

Zbudowanie po polsku dłuższego wersu w harmonii krzyżowej może być bardzo trudne. Na przykład poniższy wers jest wadliwy, ponieważ spółgłoska „c” nie ma swojego odpowiednika w pierwszej części. 

 

Czasem ochota, oczy same chcą

 Cz s m ch (t) ǀ  cz s m ch c    

 

Ale zachęcamy do tworzenia i takich niedoskonałych wersów – sędziowie konkursu nie będą zbyt okrutni! Najważniejsze w końcu jest to, aby „dobrze brzmiało”.

 

Cynghanedd draws - harmonia mostowa

 

Ten rodzaj cynghaneddu bardzo przypomina cynghanedd groes, z jedną różnicą: 

w środku wersu może znajdować się “most”, czyli spółgłoska lub grupa spółgłosek, która nie jest włączona do aliteracji.

 

Stanowi to znaczne ułatwienie: jeśli mamy trudność ze stworzeniem dłuższej harmonii krzyżowej, możemy „zbudować most” w środku wersu. Spójrzmy na przykład z wiersza Dica Jonesa:

 

Mae ynom, bawb, dymuniad                          [W każdym z nas jest pragnienie]

 

Mae ynom ǀ bawb  dymuniad

m  n (m)  ǀ b  b  d  m  n  (d)            

                

Spółgłoski „b”, „b” i „d” to właśnie nasz „most”(w języku walijskim „w” to samogłoska czytana jak „u” dlatego nie jest włączona do aliteracji).

 

Powróćmy do przykładu z drzewem, dodając tym razem „most” :

 

Oto drzewo cicho  tu drzemie

t d rz (w)   ǀ c ch  t  d rz (m)

 

Cynghanedd lusg – harmonia końcowa

 

Cynghanedd lusg opiera się jedynie na rymie wewnętrznym, dlatego jest uznawany za najłatwiejszy rodzaj cynghaneddu.

 

Wers podzielony jest na dwie części. Ostatnia akcentowana sylaba przed średniówką powinna rymować się z przedostatnią sylabą w wersie, na którą również pada akcent. Wynika z tego, że w cynghanedzie lusg akcent końcowy musi zawsze padać na przedostatnią sylabę. 

 

Oto przykład ze słynnej elegii Lewysa Glyn Cothiego: 

 

Afal pêr ac aderyn                              (czyt. awal, per, akaderyn)   [Słodkie jabłko i ptak]

Afal pêr ǀ ac aderyn    

 

Sylaby „er” rymują się ze sobą.

 

Inny przykład znajdziemy w wierszu współczesnego poety Gerallta Lloyd Owena:

 

Pan feddwn dalent ǀ plentyn                       Gdybym posiadał talent dziecka

I weld llais ǀ a chlywed llun                            do widzenia głosu i słyszenia obrazu

 

(drugi wers jest przykładem cynghaneddu draws opisanego powyżej)

 

Polski przykład:

 

Gdzie ja jestem? ǀ Wszędzie ciemność

 

Cynghanedd sain – harmonia dźwiękowa

 

Cynghanedd sain uważany jest przez niektórych za najpiękniejszy rodzaj cynghaneddu, ponieważ łączy opisane wyżej rodzaje harmonii poprzez zastosowanie zarówno rymu wewnętrznego, jak i aliteracji.

 

Wers podzielony jest na trzy części, tworzące swoisty „łańcuch”. Pierwsza i druga połączone są ze sobą za pomocą rymu, zaś druga i trzecia poprzez aliterację. Aliteracja musi obejmować tę sylabę, na którą pada ostatni akcent w linijce.

 

Oto przykład z wiersza Ceriego Wyn Jonesa: 

 

Un pnawn llawn pelydrau llwch                                                Jedno popołudnie pełne promieni pyłu  

 

Widzimy, że pierwsza i druga część wersu rymują się ze sobą

Un pnawn ǀ llawn ǀ pelydrau llwch       

 

Natomiast druga i trzecia część łączą się za pomocą aliteracji. Ostatni akcent pada na „llwch”, więc aliteracja obejmuje „ll”.

 

Un pnawn ǀ llawn ǀ pelydrau llwch      

 

 

Po polsku mogłoby to brzmieć na przykład:

 

Tak żywo drzewo sobie drzemie

Tak żywo ǀ drzewo ǀ sobie drzemie

 

lub

 

Sybaryta chwyta chwilę

Sybaryta  ǀ chwyta ǀ chwilę

 

 

CZAS NA WYJĄTKI!

 

Aby nieco ułatwić sobie sztukę pisania w cynghanedzie, walijscy bardowie wprowadzili kilka dopuszczalnych odstępstw od reguł. Wynikają one ze szczególnych właściwości walijskiego, dlatego tutaj proponujemy alternatywne zasady, które mogą być stosowane przy pisaniu w języku polskim.  

 

- Głoski bezdźwięczne

 

Należy pamiętać, że cynghaneddem rządzi przede wszystkim dźwięk, a nie zapis graficzny, dlatego powinniśmy uwzględniać ubezdźwięcznione spółgłoski na końcu wyrazu lub w też zbitkach spółgłosek tak jak się je wymawia

wróg ǀ  wiekowy 

w r  k      w k (w)   

 

- Na podobnej zasadzie znaki „h” i „ch” oraz „rz” i „ż” mogą stanowić swoje odpowiedniki

 

- Nieme ‘ł’.

W walijskim istnieje zasada niemego ‘h’, które jest delikatnym dźwiękiem i nie liczy się do aliteracji. Po polsku zastąpimy to zasadą „niemego ł”, które w niektórych zbitkach jest mało słyszalne i pomija się w niestarannej wymowie (co nie znaczy, że zachęcamy do takowej!).

Np. jako cynghanedd sain zaliczylibyśmy

 

Pobiegł szpieg szparko 

 

A jako cynghanedd draws:

 

Słucham jak schodzi

S (ł)  ch  (m)|  j k  | s  ch  (dz)

  

-Zmiękczone spółgłoski

Spółgłoski ś, ź, ć, dź i ń harmonizują się z odpowiednio si, zi, ci, dzi i ni. Na przykład:  

 

Dziwne to dźwięki  

Dż w  (n) t  dż w (k)

 

- Nosówki

Jeśli „ą” i „ę” są wymawiane podobnie jak odpowiadające im sylaby „on”, „en” czy „em” możemy nie zaliczać „n” i „m” do aliterowanych społgłosek.

 

Męka to omen kata

M  k   t   m   [n] k   t 

 

Klątwa klona ta

K l  t (w)     k l   [n] t 

 

I co dalej?

 

Oczywiście wszystkie przedstawione powyżej reguły to jedynie czubek góry lodowej skomplikowanych zasad cynghaneddu. Mamy jednak nadzieję, że ten krótki kurs zachęcił was do spróbowania swoich sił w „poharmonizowaniu” w języku polskim i odkrywania nowych brzmień i znaczeń. Pozostaje tylko napisać własny cynghanedd… i wziąć udział w konkursie na poznańskiego Arcybarda.